Οι βιογράφοι της προσπάθησαν να αναλύσουν την αινιγματική φυσιογνωμία της, ενώ αρκετοί άνθρωποι μιλούσαν γι’ αυτήν άλλοτε με κολακευτικά λόγια και άλλοτε με συκοφαντικά, δίχως να διστάσουν να την αποκαλέσουν ακόμη και απατεώνα. Είχαν δίκιο ή όχι; Αρκεί να αναφέρουμε πως η ίδια, σε απάντηση των κατηγοριών που δεχόταν, υπενθύμιζε στους μαθητές της ότι από τους καρπούς του φαίνεται το είδος και η ποιότητα κάθε δένδρου.
Γεννημένη στη Νότια Ρωσία (31/7/1831) σε αριστοκρατικό περιβάλλον, εν μέσω πριγκίπων, υπουργών, πρωθυπουργών και αντιβασιλέων, από πολύ νωρίς δέχθηκε ερεθίσματα που διαμόρφωσαν τον ανήσυχο αλλά και ατίθασο χαρακτήρα της. Η συγγραφέας μητέρα της, Ε. Α. Φαντέγιεβα, κόρη της πριγκίπισσας Ε.Π. Ντολκουρούκου και του Α. Μ. Φάντερ, υπουργού και συμβούλου του αντιβασιλιά Καυκάσου, θεωρήθηκε ως η Γεωργία Σάνδη της Ρωσίας. Στα βιβλία της έθετε επί τάπητος το ζήτημα της θλιβερής θέσης των γυναικών στη ρώσικη κοινωνία και την έλλειψη ευκαιριών για τη μόρφωσή τους. Διακεκριμένη προσωπικότητα της εποχής της ήταν και η γιαγιά της, η οποία γνώριζε πέντε γλώσσες και μαζί με τον σύζυγό της – παππού της Ε. Π. Μπ. – υπήρξαν πρωτοπόροι του ρώσικου διαφωτισμού. Στην τεράστια βιβλιοθήκη της γιαγιάς της, που ανέλαβε εκείνην και την μικρότερη αδελφή της μετά το θάνατο της μητέρας τους, η μικρή Έλενα είχε την ευκαιρία να μελετήσει σημαντικά έργα στην Ιστορία, τις Φυσικές Επιστήμες, την Αρχαιολογία κλπ και να περιεργαστεί σχετικά αντικείμενα, λαμβάνοντας τις γνώσεις που θα της επέτρεπαν αργότερα να αναλύσει με επιστημονικό τρόπο στο δυτικό κόσμο όσα θα μάθαινε κατά την μαθητεία της στην Ανατολή.
Από μικρό παιδί παρουσίαζε οξυδέρκεια πνεύματος και εκπληκτικές ιδιότητες πρωτοφανείς για την ηλικία της. Ήταν ένα «τρομερό παιδί» όπως έλεγαν αργότερα οι συγγενείς της. Σε ηλικία 17 ετών, τρεις μήνες μετά το γάμο της με τον πολύ γηραιότερο Στρατηγό Μπλαβάτσκυ, έφυγε από τη Ρωσία και άρχισε την περιπλάνησή της στον κόσμο, από το 1848 έως το1872. Μαθήτευσε δίπλα σε έναν γηραιό Αιγύπτιο Κόπτη, ενώ έγινε μέλος του μυστικού Τάγματος των Δρούζων του Λιβάνου. Το 1851, στο Λονδίνο, συνάντησε για πρώτη φορά σε φυσικό σώμα τον Ινδό Διδάσκαλό της, αναγνωρίζοντας στο πρόσωπό του τον μύστη με τον οποίο συνομιλούσε στα όνειρά της από παιδική ηλικία. Της μίλησε για την μελλοντική εργασία της και την κάλεσε στην Ανατολή. Ταξίδεψε στον Καναδά, τη Ν. Ορλεάνη, την Κεντρική και Νότια Αμερική, και μέσω του Ακρωτηρίου (Ν. Αφρική) και της Σρι Λάνκα έφθασε στην Ινδία, από όπου έκανε την πρώτη αλλά αποτυχημένη προσπάθειά της να εισέλθει στην απαγορευμένη χώρα του Θιβέτ. Το 1854, μετά από την παραμονή της ανάμεσα στους ινδιάνους των Βραχωδών Ορέων (Αμερική), ταξίδεψε στην Αλάσκα, πέρασε στην Ασία μεταβαίνοντας στην Ιαπωνία, τη Βιρμανία και το Κασμίρ, από όπου εισήλθε στο Θιβέτ μεταμφιεσμένη σε άνδρα. Ύστερα από τέσσερα χρόνια παραμονής της εκεί επέστρεψε στην Ευρώπη, και τον επόμενο χρόνο ταξίδεψε στον Καύκασο όπου διέμεινε με τις φυλές της περιοχής. Κατόπιν μετέβη εκ νέου στα Βαλκάνια, την Αίγυπτο και τη Συρία, ενώ το 1858 εισήλθε για δεύτερη φορά στο Θιβέτ συνοδευόμενη από τον Διδάσκαλό της. Συνεχίζοντας τις περιπλανήσεις της σε Ελλάδα (1870), Αίγυπτο (1871), Παλαιστίνη (1872), Συρία και Λίβανο, κατευθύνθηκε τελικά στην Αμερική κατόπιν εντολής του Διδασκάλου της. Εκεί συνάντησε τον συντ/χη Όλκοττ.
Στη διάρκεια των περιπλανήσεών της ζωγράφιζε και έγραφε σε εφημερίδες για τα προς το ζην, ενώ εργάστηκε και ως πολεμικός ανταποκριτής ακολουθώντας τον στρατηγό Γκαριμπάλντι και κινδυνεύοντας να χάσει τη ζωή της στη μάχη της Μεντάνα (Ιταλία). Ήταν επίσης εξαίρετη πιανίστρια, μαθήτρια του συνθέτη Ι. Μοσέλ, μέλος της Φιλαρμονικής Εταιρείας, και συχνά έδινε συναυλίες για φιλανθρωπικούς σκοπούς σε Αγγλία και Ιταλία (υπό το ψευδώνυμο κ. Λώρα). Ο συντ/χης Όλκοττ έγραφε στο Ημερολόγιό του: «Είχε ένα υπέροχο άγγιγμα στο παίξιμό της και μια εκφραστικότητα που απηχούσε όλο το βάθος της παθιασμένης φύσης της.»
Μαθητεύοντας στο Θιβέτ δίπλα στους Μύστες των Ιμαλαΐων, δέχθηκε την χαμένη – για τη Δύση – αρχαία γνώση της Ανατολής. Ακολουθώντας τις εντολές του Διδασκάλου της έφερε τη γνώση αυτή στο δυτικό κόσμο, καταδεικνύοντας την ύπαρξη κοινής πηγής όλων των παραδόσεων, της Μιας Πηγής της Σοφίας, από την οποία είχαν αντλήσει όλοι οι Μυσταγωγοί και οι Μεγάλοι Διδάσκαλοι των αιώνων. Οι εκπληκτικές απόκρυφες γνώσεις της, η ικανότητα να ελέγχει τις φυσικές δυνάμεις, η ανάλυση περίπλοκων θεμάτων της ανθρώπινης υπόστασης, η διορατική της διείσδυση στα εθνικά, φυλετικά και θρησκευτικά προβλήματα της ανθρωπότητας, και κυρίως η αφοσίωσή της στο έργο που της ανέθεσαν οι Πνευματικοί Διδάσκαλοί της, έκαναν την παρουσία της να ακτινοβολεί από φως. Γι’ αυτό αποκλήθηκε «Δαδούχος του Φωτός» του 19ου αιώνα. Δεν ήταν αποκλειστικά επηρεασμένη από την Ανατολική παράδοση αλλά υπήρξε μύστης αληθειών, Μυστηρίων Ανατολής και Δύσης. Με τη διδασκαλία της προσπάθησε να αναβιώσει στο δυτικό κόσμο μια αλήθεια η οποία υπόσχεται να καθοδηγήσει τον άνθρωπο στην οδό που εξυψώνει και εξελίσσει το ανθρώπινο πνεύμα. Έφερε δραματική αλλαγή στη ζωή όσων βρίσκονταν γύρω της ωθώντας τους προς την πνευματική πρόοδο. Αλλά το ίδιο συμβαίνει και σήμερα σε όσους μελετούν εμβριθώς τα έργα της και σπουδάζουν τις μεγάλες αλήθειες που περικλείουν και οι οποίοι, δικαιώνοντας τις προσπάθειές της, την κατατάσσουν ανάμεσα στους νεώτερους διαφωτιστές της ανθρωπότητας. Η ίδια έγραφε (σε κείμενο που δημοσιεύθηκε μετά το θάνατό της στο περιοδικό Lucifer, τεύχος Σεπτεμβρίου 1891):
«Υπάρχει ένας δρόμος κακοτράχαλος και γεμάτος αγκάθια, γεμάτος κινδύνους κάθε είδους, αλλά εντούτοις ένας δρόμος που οδηγεί στην καρδιά του σύμπαντος. Μπορώ να σας αποκαλύψω πώς να συναντήσετε Εκείνους που θα σας δείξουν την μυστική είσοδο, που ανοίγει πάντα προς τα μέσα και κλείνει ερμητικά πίσω από τον νεόφυτο για πάντα (…).»
Μαζί με τον συντ/χη Όλκοττ, τον William Judge και άλλους επιφανείς της εποχής εκείνης, ίδρυσαν στη Ν. Υόρκη, το 1875, την Θεοσοφική Εταιρεία, η έδρα της οποίας μεταφέρθηκε αργότερα στην Ινδία όπου και παραμένει έως σήμερα. Ιδρύθηκε κατά το σύστημα της Εκλεκτικής Αλεξανδρινής Σχολής του Αμμώνιου Σακά και σύντομα επεκτάθηκε ιδρύοντας τμήματα σε όλο τον κόσμο, τα οποία εργάζονται έως σήμερα. Σκοποί της είναι:
1. Ο σχηματισμός πυρήνα Παγκόσμιας Αδελφότητας της Ανθρωπότητας, χωρίς διάκριση φυλής, πίστης, γένους, τάξης ή χρώματος.
2. Η ενθάρρυνση της συγκριτικής μελέτης των θρησκειών, της φιλοσοφίας και της επιστήμης.
3. Η έρευνα των ανερμήνευτων νόμων της φύσης και των δυνάμεων που βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση μέσα στον άνθρωπο.
Το Ελληνικό τμήμα της Θ.Ε. ιδρύθηκε αρχικά στην Κέρκυρα, το 1876, από τους κκ Όθωνα Αλεξάνδρου, Αλέξανδρο Ρομπότη, Δημήτριο Σοφοκλή, Κόντη Γκονέμη και Πασκουάλε Μενελάου. Υπό τη σημερινή μορφή της ως «Θεοσοφική Εταιρεία εν Ελλάδι», είναι σωματείο μη κερδοσκοπικό, νομίμως αναγνωρισμένο με την υπ’ αρ. 8187/1946 απόφαση του Πρωτοδικείου Αθηνών. Εργάζεται επί της Βουκουρεστίου 25, Αθήνα (τηλ. 210-3620702, email. Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε., website. www.theosophicalsociety.gr. Εκδίδει το τριμηνιαίο περιοδικό ΙΛΙΣΟΣ καθώς και βιβλία της ιδρύτριας και άλλων θεόσοφων μέσω των ΘΕΟΣΟΦΙΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ.
H Θεοσοφία, ή Θεία Σοφία, είναι η γνώση που κατέχουν τα Θεία Όντα. Δεν είναι μια νέα θεωρία, δοξασία ή νέα θρησκεία, και οπωσδήποτε δεν είναι Βουδισμός όπως νομίζουν μερικοί. Δεν είναι Ινδουισμός, παρότι η ιδρύτρια χρησιμοποίησε στις διδασκαλίες της στοιχεία των Βεδών και της σοφίας των αρχαίων Σάνκυα, καθώς και σανσκριτικούς όρους, προκειμένου να μεταφέρει στη Δύση ψήγματα χρυσού από τη Σοφία της Ανατολής. Με τον τρόπο αυτό θέλησε να αποδείξει το ταυτόσημο της διδασκαλίας ανάμεσα στους ιεροφάντες και μυσταγωγούς Ανατολής και Δύσης. Δεν είναι αποκλειστικά Αποκρυφισμός αλλά αρκετά διδάγματα της Θεοσοφίας άπτονται της απόκρυφης γνώσης. Ειδικά ως προς αυτή την τελευταία, σε όλα σχεδόν τα κείμενά της, η Ε. Π. Μπ. τονίζει την επικινδυνότητα της πρακτικής άσκησης οποιασδήποτε μορφής αποκρυφισμού δίχως να έχει προηγηθεί κάθαρση και εξαγνισμός του νου. Γι’ αυτό, θα έλεγα ότι η ουσία της διδασκαλία της ταυτίζεται με το αρχαιοελληνικό ΓΝΩΘΙ ΣΕΑΥΤΟΝ. Θεοσοφία λοιπόν είναι το σώμα της αλήθειας που αποτελεί τη βάση όλων των θρησκειών, και του οποίου δεν μπορεί κανείς να διεκδικήσει την αποκλειστικότητα. Άλλωστε, αξίωμά της είναι ΟΥΔΕΜΙΑ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΑΝΏΤΕΡΗ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ.
Κτυπώντας τη χωριστικότητα που κατά εποχές επέβαλαν στα πλήθη τα δόγματα και ο φανατισμός, η Θεοσοφία διδάσκει την Αδελφότητα των Ανθρώπων και όλων των όντων. Προσφέρει μια φιλοσοφία που κάνει τη ζωή κατανοητή και εκθέτει τη δικαιοσύνη και την αγάπη που καθοδηγούν την εξέλιξή της. Τοποθετεί τον θάνατο στη σωστή του θέση, σαν επαναληπτικό επεισόδιο σε μια ατελεύτητη ζωή που ανοίγει την είσοδο σε μια πληρέστερη και λαμπρότερη ύπαρξη. Υπενθυμίζει και κατ’ εξακολούθηση τονίζει ότι η Αληθής Γνώση αποκτάται μόνο όταν εξαγνισθεί η διάνοια. Αποκαθιστά την επιστήμη του Πνεύματος στον κόσμο, διδάσκοντας ότι το Πνεύμα είναι ο αληθινός εαυτός του ανθρώπου, ενώ ο νους και το σώμα είναι οι υπηρέτες του. Φωτίζει τις Γραφές και τα δόγματα των θρησκειών και αποκαλύπτει τις κρυμμένες έννοιές τους. Επιπλέον διδάσκει την εργασία για το καλό του συνόλου, εργασία που πραγματοποιείται με διάφορους τρόπους σε όλα τα τμήματα της Θ.Ε. ανά τον κόσμο. Εφόσον η Θ.Ε. έχει εξαπλωθεί ευρύτατα ανά τον πολιτισμένο κόσμο, και εφόσον άτομα όλων των θρησκειών έχουν γίνει μέλη της χωρίς να εγκαταλείψουν τα ιδιαίτερα δόγματά τους, τις διδασκαλίες και την πίστη τους, θεωρείται καλό να τονισθεί το γεγονός ότι δεν υπάρχει κανένα δόγμα, καμία γνώμη οποιουδήποτε που να δεσμεύει με οποιονδήποτε τρόπο, οποιοδήποτε μέλος. Η αποδοχή των τριών αντικειμενικών σκοπών της είναι ο μόνος όρος για να γίνει κανείς μέλος της.
Μέλη της Θ.Ε. υπήρξαν οι: Λ. Φ. Μπάουμ (συγγραφέας του Μάγου του Οζ), Ο. Μπ. Γέητς, Τζ. Ρουσώ, Καλίλ Κιμπράν (ποιητής), Λ. Κέροου (συγγραφέας της Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων), Σερ Χ. Ράιντερ Χάγκαρτ (συγγραφέας του Ορυχεία του Σολομώντα), Σερ Α.Κ.Ντόιλ (συγγραφέας του Σέρλοκ Χολμς), Μωρίς Μέτερλιγκ (ποιητής, Νομπελίστας το 1911), Τζακ Λόντον (συγγραφέας κόμικς), Ε.Μ. Φόστερ (συγγραφέας του Πέρασμα της Ινδίας), Ντ. Χ. Λώρενς (συγγραφέας),Τ. Σ. Έλλιοτ (ποιητής), Χ. Μίλλερ, Ι. Ταγκόρ, Π. Μπράντον (συγγραφέας), Τζ. Μηντ, Ντ. Π Σουζούκι, Κρ. Χάμφρεϋ (συγγραφέας) , Μαρία Μοντεσόρι, κλπ. Επίσης οι επιστήμονες: Σερ Γ. Κρουκς, Τόμας Έντισον, Ρ. Σέλντρικ, Α. Ρ. Γουάλας, Καμίλ Φλαμμαριόν, Γ. Τζέημς, Κ. Γιουνγκ, Ίαν Στήβενσον κλπ. Οι ζωγράφοι: Π. Γκογκέν, Β. Καντίνσκι, Νίκολας Ρέριχ και η σύζυγός του Έλενα. Οι συνθέτες, μουσικοί και καλλιτέχνες: Σκριάμπιν, Ε. Πρίσλεϋ, Ν. Ρούντιαρ, Γκ. Μάχλερ, Σίρλεϋ Μακλέιν κλπ. Πολιτικοί όπως ο Α. Χιούμ (ιδρυτής του Ινδικού Κοινοβουλίου), Ερ. Μαρτίνεζ (Πρόεδρος του Ελ Σαλβαντόρ), Χ. Γουάλας (Αντιπρόεδρος των ΗΠΑ), Ζ. Νεχρού (πρώτος πρωθυπουργός της Ινδίας), Μ. Γκάντι κλπ. Ομάδες δημιουργήθηκαν από θεόσοφους, ή αποτελούνταν κατεξοχήν από μέλη της Θ.Ε., όπως η Διεθνής Αμνηστία, ο Μικτός Ελευθεροτεκτονισμός, η Βουδιστική Εταιρεία του Λονδίνου, η Άγκνι Γιόγκα κλπ.
Τα έργα της Ε. Π. Μπ. μελετώνται συχνά από άτομα της επιστημονικής κοινότητας, καθώς έχει ήδη διαφανεί ότι στοιχεία αρχαίας σοφίας τα οποία παραθέτει σε πολλά σημεία των κειμένων της, αποδείχθηκαν ως αληθή τον 20ο αιώνα. Η ίδια έλεγε τότε ότι τα έργα της θα γίνουν κατανοητά και θα διαφανεί η αλήθεια τους ύστερα από 100 χρόνια. Έργα που έχουν μεταφραστεί στην ελληνική γλώσσα είναι:
Αποκαλυμμένη Ίσις (εκδ. ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ)
Το Κλειδί της Θεοσοφίας (ΘΕΟΣΟΦΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ)
Τα Πρώτα Βήματα στον Αποκρυφισμό (ΘΕΟΣΟΦΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ)
Η Φωνή της Σιγής (ΘΕΟΣΟΦΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ)
Δύο Βιβλία από τις Στάνζα των Ντζιαν (εκδ. ΕΡΜΗΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ)
Μυστική Διδασκαλία (εκδ. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΗΛΙΟΣ)
Επίσης, πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις ΘΕΟΣΟΦΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ μια ειδική συλλογή κειμένων της Ε.Π.Μπ. με τίτλο Γιόγκα και Αποκρυφισμός, όπου πραγματεύεται με σαφή, επεξηγηματικό αλλά και προειδοποιητικό τρόπο, την πορεία του σπουδαστή στη γνώση του Απόκρυφου. Θα συνιστούσα στον αναγνώστη να μελετήσει, αρχικά, το κλασικό έργο Το Κλειδί της Θεοσοφίας, ένα πραγματικό κλειδί για την κατανόηση των βασικών θεοσοφικών αρχών. Θα σας βοηθήσει να προχωρήσετε στη μελέτη των υπόλοιπων έργων της, στις σελίδες των οποίων ξεδιπλώνεται με λεπτομέρεια ένα μεγάλο μέρος της θεοσοφικής διδασκαλίας.